Wednesday 25 June 2014

आयुर्वेदस्वर्धुनि:-006 -अथ पंचभूतसिध्दान्त-मूलक-शारीर-विज्ञानम् भाग-05- Algorithm of Pancha Mahabhootas (Post ih Hindi)

 ।। हरि: ॐ ।।

आयुर्वेदस्वर्धुनि:-00६


२५-०६-२०१४


अथ पंचभूतसिध्दान्त-मूलक-शारीर-विज्ञानम्

भाग-0५




नाभिस्थ: प्राणपवन: स्पृष्ट्वा हृत्कमलान्तरम् ।
   कण्ठाद्बहिर्विनिर्याति पातुं विष्णुपदामृतम् ॥
   पीत्वा चाम्बरपीयूषं पुनरायाति वेगत: ।
   प्रीणयन्देहमखिलं जीवयञ्जठरानलम् ॥ 
- शार्ङ्गधरसंहिता खंड 1/5/47/49

‘प्राणपवन:’ यह भी एक विशेष शब्द आचार्यों ने प्रयुक्त किया है । ‘प्राणवायु’ ऐसा इसका सरल अर्थ है । साथ ही प्राणयुक्त, प्राणाश्रित, प्राणसहित रहने वाला प्राणनाथ पवन-वायु यानी प्राणपवन ऐसा मथित अर्थ भी ग्रहण करना चाहिए ।

      ‘‘प्रकर्षेण अनिति गच्छति इति प्राण: ।’’
‘अन् प्राणने’ इस धातु से प्राणशब्द की व्युत्पत्ति हुई है, जिसका विभिन्न दृष्टिकोण से अर्थ लगाया जा सकता है । जीवनसामर्थ्य युक्त, गतिमान प्राण ऐसा प्राण शब्द का सही अर्थ है । पञ्चवायुओं में से प्राणवायु यह अर्थ उसके लिए योग्य है, लेकिन ‘रसरक्तयुग्म’ (युग्म यानी जोडी), जिसे आचार्य ने ‘जीवरक्त’, शोणित, रूधिर ऐसा संबोधित किया है, उस रक्त को भी प्राण कहा जा सकता है ।

‘‘तद्विशुध्दं हि रूधिरं बलवर्णसुखायुषा।
   युनक्ति प्राणिनां प्राण: शोणितं ह्यनुवर्तते ॥   - च. सू. 24/4.

‘‘ प्राण: शोणितं ह्यनुवर्तत इति शोणितान्वयव्यतिरेकं अनुविधीयते ॥  - आचार्य चक्रपाणि

‘‘रक्तं वर्णप्रसादं मांसपुष्टिं जीवयति च ॥   - सु. सू. 15/5.

‘‘रक्तं सर्वशरीरस्थं जीवस्याधारमुत्तमम् ॥   - शा. प्र. 6/10.

‘‘देहस्य रूधिरं मूलं रूधिरेणैव धार्यते ।
   तस्माद्यत्नेन संरक्ष्यं रक्तं जीव इति स्थिति: ॥  - सु. सू. 14/44.


‘‘दशैवायतनान्याहु: प्राणा: येषु प्रतिष्ठिता: ।
   शंखौ मर्मत्रयं कण्ठो रक्तं शुक्रौजसी गुदम् ॥   - च. सू. 25/3.

      आचार्यों के द्वारा प्रतिपादित उपरोक्त विधानों से एवं रक्त का श्रेष्ठ कर्म ‘जीवन’ यह बात ज्ञात होके कारण ‘रक्त’ ही प्राण है, यह मानने में कोई शंका या विरोध नहीं होना चाहिए । ‘प्राण’ संज्ञा हेतु आवश्यक प्रकर्षतापूर्वक गति एवं सामर्थ्य इस नियम की पूर्ति भी रक्त अपने कार्य से करता है । जिस तरह वायु हमारे शरीर में निरन्तर गतिशील रहती है, उसी तरह वायु के संग ‘रसरक्त’ ये जोडी भी निरंतर भ्रमण करती रहती है।
   
   ‘‘तत्र रसगतौ धातु:, अहरह: गच्छति इत्यत: रस: ।’’    - सु. सू. 14/13 यह आचार्य वचन इसी तथ्य को दर्शाता है ।
       ‘‘व्यानेन रसधातुर्हि विक्षेपोचितकर्मणा ।
         युगपत् सर्वतोऽजस्त्रं देहे विक्षिप्यते सदा ॥   - च. चि. 15/36.

        ‘‘रसरूपो धातु: किंवा रसतीति रसो द्रवधातुरुच्यते,
           तेन रूधिरादीनामपि द्रवाणां ग्रहणं भवति.......॥    - आचार्य चक्रपाणि

         ‘‘स (रस:) शब्दार्चिर्जलसंतानवत् अणुना विशेषेण अनुधावत्येव शरीरं केवलम् ॥      
                                                                                            - सु. सू. 14/16.
      

उपरोक्त सभी विधानों से यह निष्कर्ष निकलता है कि हृदयस्थित सर्वशरीरचारी, महाजव ऐसी व्यानवायु ‘रसरक्त’ को संपूर्ण देह में ‘युगपत्’ विक्षेपित करती है ।

         ‘‘रसस्तु हृदयं याति समानमारूतेरित: ।’’   - शा. खं. 1/6/9.

          ‘‘स्वेददोषाम्बुवाहनि स्त्रोतांसि समधिष्ठित: ।
             अन्तरग्नेश्च पार्श्वस्थ: समानोऽग्निर्बलप्रद: ॥   - च. चि. 28/8.

          ‘‘दोषवहानि च स्रोतांसि सर्वशरीरचराण्येव ।’’   - च. वि. 5/3 पर आचार्य चक्रपाणि

     स्वेदवह, दोषवह, अम्बुवह स्रोतों में अधिष्ठित समानवायु के द्वारा ‘रसरक्त’ को हृदय की ओर
लाया जाता है ।

           ‘‘समानो नाभिसंस्थित:’’   - आढमल्ल- शा. खं. 1/5/27.

         इस सूत्र के द्वारा यह अर्थ प्रतिपादित होता है कि सर्व-शरीर-स्रोतों से समानवायु रसरक्त को सर्वप्रथम अपने मूलस्थान ‘नाभि’ में ले आती है और नाभि से हृदय की ओर रसधातु को पहुँचाती है ।

        सारांश- ‘व्यान’ और ‘समान’ इन दोनों वायुओं के स्वकर्म-अनुष्ठान से ‘रसरक्त’ युग्म निरन्तर शरीर में गतिमान रहता है, यह स्पष्ट है और इसी कारण वे दोनों ‘प्राण’ इस संज्ञा को प्राप्त होते हैं ।
      दर असल उपरोक्त विवरणों से एक महत्वपूर्ण निष्कर्ष निकलता है कि ‘रस-रक्त-वायु’ ये निरन्तर एकत्रित अवस्था में सर्वशरीरचर रहते हैं ।
योगवाही एवं अनुष्णशीत रहने वाली वायु के कारण ही-
                  ‘‘असृग्वहास्तु रोहिण्य: सिरा नात्युष्णशीतला: ।’’    - सु. शा. 7/18
अर्थात् -     रक्तवाही रोहिणियाँ अनुष्णशीत रहती हैं। 
यह आप्तवचन भी हमें यही निष्कर्ष बताता है कि इस विवरण का संदर्भ ‘प्राणपवन:’ इस शब्द के साथ लगाने पर ‘प्राणरूपी रसरक्तयुग्माश्रित पवनवायु:’ यह सामासिक आचार्य को यहाँ पर ‘प्राणपवन:’ इस शब्द में अभिप्रेत है ।

आढमल्ल आचार्य जी की टीका पढ़ने पर निकाला गया यह अर्थ ही, किस तरह आचार्य ने प्राणपवन इस समासालंकृत शब्द की योजना करके कल्पकता से प्रतिपादित किया है यह ज्ञात होता है और यदि हम मूलशब्द-व्याकरण-तर्क और आचार्यवचन पर दृढ़विश्‍वास रखकर विचार करें, तो निश्‍चित ही उनके द्वारा प्रदत्त बोधामृत प्राप्त कर सकते हैं, इसमें कोई संदेह नहीं है ।

अत एव ‘प्राणपवन:’ इस शब्द का अर्थ यहाँ पर है- ‘प्राणरूपी रसरक्तयुग्माश्रित पवनवायु:’ ।
        ‘‘विद्यावैभव दीजिए श्रीराम । अर्थारोहण दीजिए श्रीराम ॥” यह अभ्यर्थना अन्त:करण में ध्वनित होने पर शब्दों का परदा धीरे से हट जाता है और अर्थभंडार, भाषावैभव एवं ज्ञानप्रकाश सामने आ जाते हैं, मानो प्रभु का सगुणरूप साक्षात्कार हो रहा हो ।



अंबज्ञोऽस्मि ।

।। हरि: ॐ ।।

Tuesday 24 June 2014

दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रम् (Post in Marathi)

।। हरि: ॐ ।।

 

 

२४-०६-२०१४


॥ दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रम् ॥



सद्गुरु श्रीअनिरुद्धसिंहविरचित मातृवात्सल्यविन्दानम् या ग्रन्थाच्या ३१व्या अध्यायात दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्र आहे. स्वत: श्रीपरशुरामाच्या मुखातून हे स्तोत्र उद्गमित झाले. मातृवात्सल्यविन्दानम्मध्ये आम्ही वाचतो की आदिमाता चण्डिकेच्या आठव्या अवताराचे नाव आहे- दत्तमंगलचण्डिका! सद्गुरु श्रीअनिरुद्धसिंहांनी हेदेखील सांगितले आहे की अष्टादशभुजा  (अठरा हात असणारी) दत्तमंगलचण्डिका ही श्रीगुरुभक्तिरूपा आहे.
येथे दत्तमंगलचण्डिका स्तोत्राचा थोडक्यात अर्थ देत आहे.

श्रीदत्तमंगलचण्डिकास्तोत्राचा संक्षिप्त अर्थ-
"ॐ ह्रीं श्रीं ..... स्वाहा' हा एकवीस अक्षरांचा मन्त्र पूज्य आणि कल्पवृक्षासमान आणि भक्तांच्या सर्व पवित्र कामना पूर्ण करणारा आहे. दहा लाख संख्येएवढा जप करण्याने हा मन्त्र सिद्ध होतो. (सद्‌गुरुकडून प्राप्त झालेला मन्त्र सिद्ध करण्याची गरज नाही. पहिल्या तीन श्लोकांनंतर मोठी आई दत्तमंगलचण्डिकेचे ध्यान वर्णन केले आहे.

जी सोळा वर्षांची (षोडशवर्षीया) आहे,
जिची युवावस्था शाश्वत (सदैव) रूपात सुस्थिर असते (शश्वत्‌-सुस्थिर-यौवना),
जी रूप-गुण इत्यादि सर्व ऐश्वर्यांनी समृद्ध आहे (सर्वरूपगुणाढ्या),
जिची अंगे कोमल आहेत, जी मनाचे हरण करणारी आहे,
श्वेत चाफ्याच्या फुलाप्रमाणे जिची कान्ति आहे (श्वेतचम्पकवर्णाभा),
चन्द्रासमान जिची प्रभा शीतल आहे,
जी अग्निरूपी शुद्ध वस्त्र (रेशमी वस्त्र) परिधान करते (वह्नि-शुद्ध-अंशुक-आधाना) (अंशुक म्हणजे वस्त्र अथवा रेशमी वस्त्र),
जी रत्न-आभूषणांनी विभूषित आहे,
जिने स्वत:च्या डोक्यावर अंबाडा धारण केला आहे (बिभ्रतीं कबरीभारं ) (कबरी म्हणजे अंबाडा),
जिने चमेलीचा हार गळ्यात किंवा गजरा अंबाड्यात घातला आहे (मल्लिकामाल्यभूषित) (मल्लिका म्हणजे चमेली) (माल्य म्हणजे हार किंवा गजरा),
जिचे ओठ बिम्बफळाप्रमाणे लाल रंगाचे आहेत (विम्बोष्ठीं),
जिच्या दंतपंक्ति खूपच सुन्दर आहेत (सुदतीं),
जी शुद्ध आहे,
शरद्‌-पौर्णिमेस विकसित होणा-या कमळाप्रमाणे जिचे मुख आहे (शरद्‌-पद्मनिभ- आनना),
जी स्मित करत आहे,
जिचे वदन प्रसन्न आहे (ईषद्‌-हास्य-प्रसन्न-आस्या),
नीलकमळाप्रमाणे जिचे डोळे आहेत (सुनील-उत्पल-लोचना) (उत्पल म्हणजे कमळ),
जी विश्वाचे धारण-पोषण करते (जगद्‌-धात्रीं),
जी सर्वांना सर्व प्रकारची सम्पदा देते,
जी सोळा कला धारण करते,
जी वज्रपीठ-मण्डपाची ध्वजा आहे,
या घोर संसार-सागरापलीकडे तारून नेणारी जी नौकास्वरूपा आहे (पोतरूपा) (पोत म्हणजे नौका)
अशा त्या सर्वश्रेष्ठ आदिमाता देवी दत्तमंगलचण्डिकेची मी भक्ती करतो.
(या स्तोत्राचा पाठ करताना दत्तमंगलचण्डिका माउलीचे अशा प्रकारे ध्यान करावे.)

दहाव्या श्लोकापासून, संकटांच्या राशिंना नष्ट करणारी, हर्ष-मंगल करणारी, शुभ-मंगल करण्यात दक्ष असणारी अशी जी दत्तमंगलचण्डिका आहे, तिची रक्षण करण्याबाबत प्रार्थना केली आहे. दत्तमंगलचण्डिका सर्वमंगलदायिनी आहे, मंगलांचे मंगल आहे, मंगळवारी तिची पूजा केली जाते, ती प्रपंच आणि परमार्थ मंगलमय बनवते असे तिचे वर्णन पुढे केले आहे. अन्तिम श्लोकात फलश्रुति सांगितली आहे- दत्तमंगलचण्डिकेच्या या मंगल स्तोत्राचे नुसते श्रवण करणा-याचेही सदैव मंगलच होते, त्याचे अमंगल होऊ शकत नाही. (मग जो प्रेमाने याचा पाठ करतो, त्याचे निश्चितच मंगल होणार, त्याचे अमंगल होऊच शकत नाही हे सत्य आहे.)

या स्तोत्राचे १०८ वेळा पठण करणार्‍या श्रद्धावानापासून कलिपुरुष चार हात दूरच राहील, असा साक्षात श्रीगुरुदत्तात्रेयांचा आशीर्वाद आहे.

मातृवात्सल्यविन्दानम्‌ म्हणजेच मातरैश्वर्यवेद यातील हे पवित्र स्तोत्र श्रद्धावानांनी सद्‌गुरुभक्ति दृढ होण्यासाठी अवश्य वाचावे. आदिमाता चण्डिका (मोठी आई) आणि सद्‌गुरुतत्त्व यांच्या कृपेने प्रपंच आणि परमार्थ एकाच वेळेस नक्कीच मंगलमय बनेल.

For more Details, Please refer-
http://ambajnosmi.blogspot.in/2014/06/post-in-hindi_19.html


अंबज्ञोऽस्मि ।

 ।। हरि: ॐ ।।


Monday 23 June 2014

DattaMangalChandika Stotra (Post in English)



।। हरि: ॐ ।।

१९-०६-२०१४


 ॥ दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रम् ॥

DattaMangalChandika Stotram



 I have already published a post in Hindi about the meaning of DattaMangalChandika Stotra. Here I'm posting the precise meaning of DattaMangalChandika Stotra in English.

In the 31st chapter of MaatruVatsaltaVindaanam we read this stotra. As we know that DattaMangalChandika is the eighth avataar of Aadimata MahishaasuraMardini Chandika. 

Dattamangalchandika also has eighteen arms, but none of these hands carried a weapon. The nine arms on Her right held nine kinds of blessings and the nine on Her left bore nine curses. 

Her
blessing holding nine hands bestow forgiveness, secureness and freedom from fear for Shraddhaavaans and boons for the ShreeGurubhakta. Her nine hands holding curse meant to infix fear in the minds of Shraddhaaheens and failure for those who are having enmity in their minds for  Shreegurubhaktas.
 
Shreegurubhakti i.e. Dattatreyabhakti salvages man in the period of Kaliyug. That Shreegurubhakti is the heart of Dattamangalchandika. She blessed both Her Sons i.e. Dattaatreyaji & Parashuraamji and disappeared.

Then ShreeGuru Dattaatreyaji put his hand on Parashuraamji's head and bestowed blessings to Parashuraamji for His mission. With the grace of ShreeGuru, now Parashuraamji started reciting DattaMangalChandika Stotra.


The precise meaning of DattaMangalChandika Stotra (Hymn)


The twenty-letter mantra ('Om Hrim Shrim....Swaha') is sacred and like a KalpaVriksha to the devotees which fulfills all holy desires. This mantra gets siddha after chanting it for million times. (Those who receive the mantra from Sadguru, for them, there is no need to prove the mantra.) 1-3 Verses

After the first three verses, ShreeDattaMangalChandika's Dhyaan is described. In that description some difficult words are- षोडशवर्षीया, शश्वत्‌-सुस्थिर-यौवना, सर्वरूपगुणाढ्या, श्वेतचम्पकवर्णाभा, वह्नि-शुद्ध-अंशुक-आधाना, बिभ्रतीं कबरीभारं, मल्लिकामाल्यभूषित, विम्बोष्ठीं, सुदतीं, शरद्‌-पद्मनिभ- आनना, ईषद्‌-हास्य-प्रसन्न-आस्या, सुनील-उत्पल-लोचना, जगद्‌-धात्रीं, पोतरूपा etc.

षोडशवर्षीया- She is sixteen years (Shodash= sixteen). This indicates Her 16 Kalaas.

शश्वत्‌-सुस्थिर-यौवना- She is always young eternally. It shows that She is always active for her children.

सर्वरूपगुणाढ्या- She is enriched with all manifestations & qualities.

श्वेतचम्पकवर्णाभा- Her skin color is like white Champa flower.

वह्नि-शुद्ध-अंशुक-आधाना- The silk garment worn by Her is fiery pure.

बिभ्रतीं कबरीभारं- Kabaree means the chignon. She is holding a chignon.

मल्लिकामाल्यभूषित- She is having the wreath or garland of jasmine.

विम्बोष्ठीं- Her lips are red like Vimb Fruit.

सुदतीं- Her teeth are symmetrical, beautiful & with a great lustre.

शरद्‌-पद्मनिभ- आनना- Her face is Like a lotus that blooms in autumn full moon night.

ईषद्‌-हास्य-प्रसन्न-आस्या- She is smiling & Her face is glowing with a joy.

सुनील-उत्पल-लोचना- Her eyes are like blue lotus.

जगद्‌-धात्रीं- She cherishes, nourishes, feeds the whole world. She holds the control, the maintenance, the balance of the universe.

पोतरूपा- She is the ship to cross this worldly ocean.

I bow to the Supreme Goddess DattaMangalaChandika.

We must bring DattaMangalChandika before the eyes of the mind while chanting her stotra.

From the Tenth verse, the form of DattaMangalChandika is described. She is The Mother, The Savior, The one who eliminates all sorts of problems, does favorable for Shraddhaavaans, whose presence is auspicious. She was worshiped on Tuesdays by ancestors. She fulfills our household & spiritual needs. The one who just listens to this stotra, then the one who recites it with love, will definitely get Her grace, mercy etc.

This sacred stotra of the MaatruVaatsalyaVindaanam makes Shraddhavaan's SadguruBhakti more & more intense. It also meets the household & spiritual needs of Shraddhavaans.

Shraddhaavaan has to chant this stotra as many times as possible in this Kaliyug to concrete the Gurubhakti. 

May  DattaMangalChandika bless and protect us. Oh Mother, always be gracious to us. We are Ambajna. 


For more Details, Please refer-
http://ambajnosmi.blogspot.in/2014/06/post-in-hindi_19.html


अंबज्ञोऽस्मि ।

 ।। हरि: ॐ ।।





Thursday 19 June 2014

दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रम् (Post in Hindi)

।। हरि: ॐ ।।

१९-०६-२०१४


 ॥ दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रम् ॥


सद्गुरु श्रीअनिरुद्धसिंहविरचित मातृवात्सल्यविन्दानम् इस ग्रन्थ के ३१वे अध्याय में दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्र वर्णित है । स्वयं श्रीपरशुरामजी के मुख से यह स्तोत्र उद्गमित हुआ है । मातृवात्सल्यविन्दानम् में हम यह पढते हैं कि आदिमाता चण्डिका के आठवे अवतार का नाम है- दत्तमंगलचण्डिका! सद्गुरु श्रीअनिरुद्धसिंह ने हमें यह भी बताया है कि अष्टादशभुजा दत्तमंगलचण्डिका यह श्रीगुरुभक्तिरूपा हैं ।

अष्टादशभुजा दत्तमंगलचण्डिका जब प्रकट हुईं, तब उनके स्वरूप का वर्णन मातृवात्सल्यविन्दानम् में हम पढते हैं । उनके किसी भी हाथ में कोई भी शस्त्र नहीं था ।  उनके दाहिने नौ हाथों में नौ मंगल आशीर्वाद और बायें नौ हाथों में नौ शाप थे।

दत्तमंगलचण्डिका के ये नौ आशीर्वाद-हस्त श्रद्धावानों को अभय और श्रीगुरुभक्तों को वर देते हैं; वहीं उनके नौ शापद-हस्त श्रद्धाहीनों को भय दिखाते हैं और श्रीगुरुभक्तिद्रोहियों को असफलता प्रदान करते हैं।

दत्तमंगलचण्डिका के दोनों नेत्रों में एक ही समय में वीर रस एवं वात्सल्यभाव जागृत थे।

कलियुग के मानवों के लिए तारणहार मानी जानेवाली श्रीगुरुभक्ति अर्थात् दत्तात्रेयभक्ति यही जिनका हृदय है ऐसी उन ‘दत्तमंगलचण्डिका’ ने अपने दोनों पुत्रों को यानी श्रीगुरुदत्तात्रेयजी और श्रीपरशुरामजी संपूर्ण वरदान दिया और फिर वे अन्तर्धान हो गयीं।

तभी श्रीगुरुदत्तात्रेय ने श्रीपरशुराम के माथे पर अपना कृपाहस्त रखकर उनके कार्य के लिए उन्हें आशीर्वाद दिया और परशुरामजी ने अपने ‘हरिहर’ अर्थात् महाविष्णु एवं परमशिव के एकत्रित रूप को धारण करके ‘श्रीदत्तमंगलचण्डिका स्तोत्र’ की रचना कर उसका पाठ करना शुरू कर दिया।

॥ दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रम् ॥


ॐ ह्रीं श्रीं क्लीं सर्वपूज्ये देवि मंगलचण्डिके।

ऐं क्रूं फट् स्वाहा इति एवं चाप्येकविंशाक्षरो मनुः॥

पूज्यः कल्पतरुश्चैव भक्तानां सर्वकामदः।

दशलक्षजपेनैव मन्त्रसिद्धिर्भवेन्नृणाम्॥

मन्त्रसिद्धिर्भवेद् यस्य स विष्णुः सर्वकामदः।

ध्यानं च श्रूयतां ब्रह्मन् वेदोक्तं सर्वसम्मतम्॥

देविं षोडशवर्षीयां शश्वत्सुस्थिरयौवनाम्।

सर्वरूपगुणाढ्यां च कोमलांगीं मनोहराम्॥

श्वेतचम्पकवर्णाभां चन्द्रकोटिसमप्रभाम्।

वह्निशुद्धांशुकाधानां रत्नभूषणभूषिताम्॥

बिभ्रतीं कबरीभारं मल्लिकामाल्यभूषितम्।

विम्बोष्ठीं सुदतीं शुद्धां शरत्पद्मनिभाननाम्॥

ईषद्धास्यप्रसन्नास्यां सुनीलोत्पललोचनाम्।

जगद्धात्रीं च दात्रीं च सर्वेभ्यः सर्वसम्पादाम्॥

षोडशकलाधारिणी वज्रपीठमण्डपध्वजाम्।

संसारसागरे घोरे पोतरूपां वरां भजे॥

देव्याश्च ध्यानमित्येवं स्तवनं श्रूयतां मुने।

प्रयतः संकटग्रस्तो येन तुष्टाव शंकरः॥


        हरिहर उवाच

रक्ष रक्ष जगन्मातर्देवि मंगलचण्डिके।

हारिके विपदां राशेर्हर्षमंगलकारिके॥

हर्षमंगलदक्षे च शुभमंगलचण्डिके।

शुभे मंगलदक्षे च दत्तमंगलचण्डिके॥

मंगले मंगलार्हे च सर्वमंगलमंगले।

सतां मंगलदे देवि सर्वेषां मंगलालये॥

पूज्या मंगलवारे च मंगलाभीष्टदैवते।

पूज्ये मंगलभूपस्य मनुवंशस्य सन्ततम्॥

मंगलाधिष्ठातृदेवि मंगलानां च मंगले।

संसारमंगलाधारे मोक्षमंगलदायिनि॥

सारे च मंगलाधारे पारे च सर्वकर्मणाम्।

प्रतिमंगलवारे च पूज्ये च मंगलप्रदे॥

स्तोत्रेणानेन शम्भुश्च स्तुत्वा मंगलचण्डिकाम्।

प्रतिमंगलवारे च पूजां कृत्वा गतः शिवः॥

देव्याश्च मंगलस्तोत्रं यः शृणोति समाहितः।

तन्मंगलं भवेत् शश्वत् न भवेत् तद् अमंगलम्॥


मन्त्रध्यानसहितं दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्रं सम्पूर्णम्।

शुभं भवतु। शुभं भवतु। शुभं भवतु॥


दत्तमंगलचण्डिकास्तोत्र का संक्षेप में अर्थ-

‘ॐ ह्रीं श्रीं ..... स्वाहा ’ यह इक्कीस अक्षरों वाला मन्त्र, पूज्य एवं कल्पवृक्ष के समान है और भक्तों की सभी पवित्र कामनाओं को पूरा करनेवाला है। दस लाख के जाप से यह मन्त्र सिद्ध हो जाता है। (सद्गुरु से मन्त्र प्राप्त होने पर उस मन्त्र को सिद्ध करने की ज़रूरत नहीं रहती।) पहले तीन श्लोकों के बाद दत्तमंगलचण्डिका मैया का ध्यान वर्णन किया गया है ।


जो सोलह वर्षों की हैं (षोडशवर्षीया) (षोडश यानी सोलह),
जिनकी युवावस्था शाश्वत रूप में (हमेशा ही) सुस्थिर रहती है (शश्वत्-सुस्थिर-यौवना),
जो रूप-गुण आदि सभी ऐश्वर्यों से समृद्ध हैं (सर्वरूपगुणाढ्या),
जिनके अंग कोमल हैं,
जो मन को हरनेवालीं हैं,
सफेद चम्पा के फूल की तरह जिनका रंग है (श्वेतचम्पकवर्णाभा),
चन्द्रमा के समान जिनकी प्रभा शीतल है,
जो अग्निरूपी शुद्ध वस्त्र (रेशमी वस्त्र) पहनती हैं (वह्नि-शुद्ध-अंशुक-आधाना) (अंशुक यानी वस्त्र या रेशमी वस्त्र),
जो रत्न-आभूषणों से विभूषित हैं,
जिन्होंने अपने सिर पर बालों का जूड़ा धारण किया हुआ है (बिभ्रतीं कबरीभारं ) (कबरी यानी बालों का जूड़ा। मराठी में जिसे अंबाडा कहते हैं),
जिन्होंने चमेली की माला या गजरा धारण किया है (मल्लिकामाल्यभूषित) (मल्लिका यानी चमेली) (माल्य यानी हार या गजरा),
जिनके होंठ बिम्बङ्गल के समान लाल रंग के हैं (विम्बोष्ठीं),
जिनकी दंतपंक्ति बड़ी ही सुन्दर है (सुदतीं),
जो शुद्ध हैं,
शरद् पूर्णिमा को खिलनेवाले कमल की तरह जिनका मुख है (शरद्-पद्मनिभ- आनना),
जो मुस्कुरा रही हैं,
जिनका चेहरा प्रसन्न है (ईषद्-हास्य-प्रसन्न-आस्या),
नीलकमल की तरह जिनकी आँखें हैं (सुनील-उत्पल-लोचना) (उत्पल यानी कमल),
जो विश्व का धारण-पोषण करती हैं (जगद्-धात्रीं),
जो सभी को सभी प्रकार की सम्पदाएँ देती हैं,
जो सोलह कलाओं को धारण करती हैं,
जो वज्रपीठ-मण्डप की ध्वजा हैं,
इस घोर संसार-सागर में जो नौकारूपा (पोतरूपा) (पोत यानी नौका) हैं,
उन सर्वश्रेष्ठ देवी दत्तमंगलचण्डिका को मैं भजता हूँ।
(हमें इस स्तोत्र का पाठ करते हुए दत्तमंगलचण्डिका मैया का इस तरह ध्यान करना चाहिए।)


दसवें श्लोक से, विपत्तियों की राशियों को ढ़ेर कर देनेवालीं, हर्ष-मंगल करनेवालीं, शुभ-मंगल करने में दक्ष रहनेवालीं दत्तमंगलचण्डिका से रक्षा करने की प्रार्थना की गयी है। दत्तमंगलचण्डिका सर्वमंगलदायिनी हैं, मंगलों का मंगल हैं, मंगलवार को उनकी पूजा की जाती है, वे गृहस्थी और परमार्थ को मंगलमय बनाती हैं आदि वर्णन है। आख़िरी श्लोक में फलश्रुति कही गयी है कि जो दत्तमंगलचण्डिका के इस मंगल स्तोत्र को महज़ सुनता भी है, तब भी उसका हमेशा मंगल ही होता है, उसका अमंगल नहीं हो सकता। (फिर जो प्रेम से इसका पाठ करता है, उसका तो अवश्य मंगल ही होगा, उसका अमंगल हो ही नहीं सकता।)

इस स्तोत्र के लिए अपने श्रीगुरु दत्तात्रेयजी से वरदान-प्रार्थना करते हुए श्रीपरशुरामजी कहते हैं- ‘‘हे श्रीगुरु! कलियुग में आपकी भक्ति (श्रीगुरुभक्ति) ही तारक है, यह बात मुझसे आदिमाता महिषासुरमर्दिनी ने कही है और इसीलिए आपकी कृपा से मेरे मुख से उद्‍गमित हुए इस स्तोत्र को कृपा करके ऐसा वर दीजिए जिससे कि श्रद्धावान स्वयं को कलिपुरुष के प्रभाव से दूर रख सके ।

तब श्रीगुरु दत्तात्रेयजी इस स्तोत्र को वरदान देते हुए कहते हैं-  हे परशुराम! इस स्तोत्र का 108 बार पाठ करने वाले श्रद्धावान से कलिपुरुष चार हाथ दूर ही रहेगा ।

मातृवात्सल्यविन्दानम् यानी मातरैश्वर्यवेद का यह पवित्र स्तोत्र श्रद्धावानों की सद्गुरुभक्ति को दृढ़ बनाते हुए गृहस्थी एवं परमार्थ को एकसाथ मंगलमय बनाता है।

अंबज्ञोऽस्मि ।

 ।। हरि: ॐ ।।

Thursday 12 June 2014

श्री गुरुचरणमास (Gurucharana maas) (Post in Hindi)

।। हरि: ॐ ।।

१२-०६-२०१४

श्री गुरुचरणमास 

 













अंबज्ञोऽस्मि ।

 ।। हरि: ॐ ।।


Friday 6 June 2014

हमारा चण्डिकाकुल (Post in Hindi)

।। हरि: ॐ ।।
०६-०६-२०१४

हमारा चण्डिकाकुल




विश्व में अनन्तकोटि ब्रह्माण्ड हैं और उनमें हैं, अनगिनत सजीव-अजीव, चर-अचर, दृश्य-अदृश्य पदार्थ. प्रत्येक मानव का अपना एक जगत्‌ होता है यानी प्रत्येक मानव में भी एक ब्रह्माण्ड होता है। भीतरी एवं बाहरी ब्रह्माण्ड में हो रही घटनाओं को मानव अनुभव करता रहता है।

कैसे चलता है इन सब ब्रह्माण्डों का कारोबार? मैं कौन हूँ? यह ब्रह्माण्ड कहॉं से उत्पन्न हुआ? मेरा जन्म क्यों हुआ? इस दुनिया को छोड़कर मानव कहॉं चला जाता है? क्या इन ब्रह्माण्डों का लय होता है? किसमें? कौन करता है यह सब?

प्राचीन समय से मानव के सामने उपस्थित होनेवाले इस तरह के कई प्रश्न हैं, जिनके जवाब मानव अपने अपने बल पर खोजता रहता है? हम श्रद्धावानों को परमपूज्य सद्‌गुरु श्रीअनिरुद्धजी (बापुजी) ने इस संदर्भ में सुन्दर मार्गदर्शन किया है। इन अनन्तकोटि ब्रह्माण्डों का कारोबार स्वैर अनियन्त्रित रूप में नहीं चल रहा है, बल्कि इन सब पर उन विश्वनिर्माता परमेश्वर का यानी दत्तगुरु का नियन्त्रण रहता है। परमेश्वर के नियमों के अनुसार ही विश्व चलता है।

परमेश्वर कोई मानें या न मानें, लेकिन उनके नियम तो सब को समान रूप से लागू रहते ही हैं। परमेश्वर स्वयमेव स्वतन्त्र कर्ता हैं और वे पूर्ण न्यायी एवं दयालु भी हैं। परमेश्वर के मन में जब विश्व निर्माण करने की इच्छा उत्पन्न होती है, तब वे अपनी स्पन्दशक्ति के रूप में यानी आदिमाता गायत्री चण्डिका के रूप में सक्रिय होते हैं।



परमेश्वर का ही सक्रिय स्वरूप है परमेश्वरी यानी आदिमाता चण्डिका।

ये आदिमाता चण्डिका ही अपने कुल यानी परिवार के साथ इस विश्व का कारोबार चलाती हैं। विश्व केन्द्रबिन्दु में सुधासिन्धु यानी अमृत का सागर है। इस सुधासिन्धु के बीचों बीच कल्पवृक्षों की वाटिका से व्याप्त मणिद्वीप है। वहॉं कदम्बतरुओं का उपवन है और उसमें चिन्तामणिओं द्वारा बनाये गये महल में आदिमाता चण्डिका अपने परिवार के साथ रहती हैं। इस सिद्धान्त का रूपकात्मक बोध अधिक महत्त्वपूर्ण है और सद्‌गुरु ही यह बोध करा सकते हैं।

आदिमाता चण्डिका के साथ उनके ज्येष्ठ पुत्र श्रीगुरु दत्तात्रेयजी, दत्तात्रेयजी के ही प्रतिरूप रहनेवाले हनुमानजी, चण्डिका के द्वितीय पुत्र किरातरुद्र, किरातरुद्र की पत्नी श्रीशिवगंगागौरी, चण्डिका के कनिष्ठ पुत्र देवीसिंह परमात्मा (परमात्मा की शक्ति आह्लादिनी और परमात्मा के सहचर आदिशेष के साथ) रहते हैं।

प्रत्येक विश्वघटक का निर्माण चण्डिकाकुल के द्वारा किया जाता है और लय भी चण्डिकाकुल में ही होता है। उत्पत्ति और लय के बीच की स्थिति और गति करानेवाला, विश्व को संचालित एवं अनुशासित करने वाला भी चण्डिकाकुल ही है। प्रत्येक विश्वघटक चण्डिकाकुल के अधिकारक्षेत्र में ही रहता है।

प्रत्येक मानव की प्रार्थना जा पहुँचती है, इस चण्डिकाकुल के पास ही और उस मानव की भक्ति के अनुसार उस प्रार्थना को प्रतिसाद (रिस्पॉंज़) मिलता है, वह भी चण्डिकाकुल से ही। चण्डिकाकुल यह विश्व की सरकार ही है।



विश्व-उत्पत्ति-प्रक्रिया को पटाख़े के उदाहरण के द्वारा समझ लेते हैं। पटाख़ा जलाने पर हम क्या अनुभव करते हैं? पटाख़ा जब जलता है, तब पहले दिखायी देता है, "प्रकाश'। फिर पटाख़े की जगह "अग्नि' यानी आग दिखायी देती है और उसके बाद सुनायी देती है, "ध्वनि' यानी आवाज़।

विश्व की उत्पत्ति के समय वह स्पन्दशक्ति आदिमाता प्रसवित होती हैं यानी स्वयं से तीन तत्वों को वे निर्माण करती हैं। अब ज़रा सोचिए, सादे पटाख़े में इतनी ऊर्जा भरी हुई होती है, तो फिर उस आद्यस्पन्दशक्ति में से जब आद्य निर्माण करनेवाला प्र-स्पन्द यानी पहला प्रचण्ड विस्फुरण, महाविस्फोट हुआ होगा, तब कितने समर्थ तत्वों का जन्म हुआ होगा।

"मातृवात्सल्यविन्दानम्‌' में हम इस महाविस्फोट के बारे में पढ़ ही चुके हैं।

इस महाविस्फोट में से भी तीन तत्त्वों का जन्म हुआ -

1. शुभ्र एवं शुभ प्रकाश यानी दिगंबर दत्तात्रेय।

2. विश्व का मूल अग्नितत्व यानी किरातरुद्र।

3. विश्व का प्रथम स्पन्द,आद्य ध्वनि यानी प्रणव अर्थात्‌ परमात्मा।

आदिमाता गायत्री चण्डिका ने विश्व की उत्पत्ति के समय सब से पहले इन तीन तत्त्वों को जन्म दिया, इसलिए इन तीनों का आदिमाता के तीन पुत्र कहा गया है। पटाख़े में से भी जिस तरह तीन तत्त्वों का जन्म होता है; उसी तरह विश्व के आद्य महाविस्फोट में से चण्डिका के ये तीन पुत्रों का जन्म हुआ।

ये तीनों भी आदिमाता के ही पुत्र हैं, लेकिन इन तीनों के कार्य अलग है और आदिमाता द्वारा ही अपने पुत्रों के लिए ये कार्य नियुक्त किये गये हैं। जिस तरह प्रकाश अपनी जगह, अग्नि अपनी जगह और ध्वनि अपनी जगह यह तत्त्व भोैतिक स्तर पर हम अनुभव करते हैं, उसी तरह इन तीनों भाईयों का अस्तित्व एवं कार्य है।

प्रकाश और विकास अन्योन्य हैं, उन्हें एकदूसरे से अलग नहीं किया जा सकता। प्रकाश ही विकास कराता है। हम देखते हैं कि एक पौधे का विकास भी प्रकाश के बिना नहीं हो सकता; और विकासशक्ति के अधिष्ठाता हैं- महाप्राण हनुमानजी। अत एव महाप्राण हनुमानजी ये शुभ्र एवं शुभ प्रकाश-स्वरूप रहने वाले दिगंबर-दत्तात्रेयजी के की प्रतिरूप माने गये हैं।

अग्नितत्त्व का कार्य है- सन्तुलन रखना। बाहरी एवं भीतरी सृष्टि के सन्तुलन को उचित बिन्दु पर सॅंभालना यह किरातरुद्र और शिवगंगागौरी का महत्त्वपूर्ण कार्य है। पवित्रता को स्तंभ यानी आधार देना, उचित को प्रेरणा देना और अनुचित का स्तंभन करना यही कार्य श्रद्धावानों के लिए ये दोनों निरन्तर करते रहते हैं।

मानव का मन यह एक जंगल है। इसमें अहंकार, षड्‌रिपु आदि अनेक खूँख़ार जानवर यानी दुर्वृत्तियॉं विचरण करती रहती हैं। उनका मुक़ाबला करने में मानव की ताकत कम पड़ जाती है। हर एक को अपनी जंग स्वयं ही अकेले लड़नी होती है।

मानव जब सद्‌गुरुतत्त्व (परमात्मा) की भक्ति करने लगता है, तब उसे क्षणिक मोहों पर विजय प्राप्त करने का सामर्थ्य परमात्मा द्वारा प्रदान किया जाता है। इस प्रक्रिया में से ही इस जंगल में पर्वत की चोटियों का निर्माण होता है। साथ ही परमात्मा के श्रद्धावानों के जीवन में किरातरुद्र सक्रिय हो जाते हैं और वे इस मनोरूपी जंगल में पर्वत की चोटियों के अग्र पर रहते हैं।

खूँख़ार जानवरों की शिकार करना यह उनकी चाव है और श्रद्धावानों को अभय प्रदान करना यह उनकी सहज लीला है। किरातरुद्र इस जंगल के सभी खूँख़ार जानवरों का यानी दुर्वृत्तियों का सफ़ाया करते हैं और श्रद्धावान को विकसित करते हैं।

प्रत्येक मानव को अपना समग्र विकास करने के लिए चिन्तन, शोध और अध्ययन करना ज़रूरी रहता है। इन तीनों तत्त्वों का सन्तुलन बनाये रखने का सामर्थ्य श्रद्धावानों को चण्डिकाकुल से सहजता से प्राप्त होता रहता है। साथ ही दुष्प्रारब्ध एवं प्रारब्धभोगों का विनाश भी चण्डिकाकुल ही करता है। इस चण्डिकाकुल के चरण जहॉं हैं, वही है भर्गलोक, वही है "श्रीगुरुक्षेत्रम्‌'।

तरल स्वरूप में जो भर्गलोक है, वही सूक्ष्म स्वरूप में नामाकाश है और वही स्थूल स्वरूप में श्रीगुरुक्षेत्रम्‌ है। श्रीगुरुक्षेत्रम्‌ में चण्डिकाकुल सदा ही सक्रिय है क्योंकि यही चण्डिकाकुल का आवासस्थल है। श्रीगुरुक्षेत्रम्‌ की शरण में रहने वाले श्रद्धावान को कभी भी कुरुक्षेत्र पर के महाभारत के भोग भुगतने नहीं पड़ते। अत एव श्रीगुरुक्षेत्रम्‌ की शरण में जाना ही हमारे लिए श्रेयस्कर है।

ऐसे इस चण्डिकाकुल के प्रतिनिधि हैं, परमात्मा यानी देवीसिंह, जिन्हें महाविष्णु, परमशिव, प्रजापतिब्रह्मा कहा जाता है। चण्डिकाकुल की उपासना कैसे करनी चाहिए इसका मार्गदर्शन करने वालें, श्रद्धावानों को क्षमा दिलाने वालें, हमारी गलतियॉं सुधारने के लिए हमारी सहायता करने वालें, हमें कभी भी धोख़ा न देने वालें, हमारा हित करने के लिए निरपेक्ष प्रेम से परिश्रम करने वालें, हमारे सच्चे मित्र! उनका हाथ सिर पर न हो, तो चण्डिकाकुल की भक्ति भला कैसे की जा सकती है? ये परमात्मा ही हमारी नाल चण्डिकाकुल से पुन: जोड़ देते हैं।

सद्‌गुरु ही हमारे जीवन में गुरुक्षेत्र का निर्माण करते हैं। सद्‌गुरु ही हमारे जीवन को चण्डिकाकुल के अधिष्ठान से विकसित करते हैं। सद्‌गुरु ही हमारे जीवन में रहने वाली हर प्रकार की अनुचितता का, हमारे दुष्प्रारब्ध का लय करते हैं। निरपेक्ष प्रेम से श्रद्धावान की ज़िम्मेदारी अपने सिर पर लेकर हमारी गृहस्थी और परमार्थ को आनन्दमय बनाने वालें सद्‌गुरुतत्त्व को इस श्लोक के द्वारा गुरुगीता में वन्दन किया है-

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः।

गुरुरेव परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः।।

 

अंबज्ञोऽस्मि ।

  ।। हरि: ॐ ।।

 

Thursday 5 June 2014

चण्डिकाकुल (Post in Marathi)

।। हरि: ॐ ।।
०५-०६-२०१४

चण्डिकाकुल




विश्वात अनन्तकोटी ब्रह्माण्डे आणि अनन्तकोटी ब्रह्माण्डांमध्ये असंख्य सजीव-अजीव, चर-अचर, दृश्य-अदृश्य पदार्थ. प्रत्येक माणसाचे स्वत:चे एक जग असते म्हणजेच प्रत्येक माणसातही एक ब्रह्माण्ड असते. माणूस त्याच्या बाहेरील ब्रह्माण्डांना जसा पहात असतो, तसाच त्याच्या आतील ब्रह्माण्डातील घडामोडीही तो अनुभवत असतो.

कसा चालतो या सर्व ब्रह्माण्डांचा कारभार? मी कोण आहे? हे ब्रह्माण्ड कुठून जन्मले? मी कसा आणि का जन्मलो? हे जग सोडून माणूस कुठे जातो? या ब्रह्माण्डांचाही लय होतो का? कशात? कोण आहे कर्ता या सर्व गोष्टींचा?

अगदी आदिम काळापासून माणसाला सतावणारे असे अनेक प्रश्न आहेत, ज्यांची उत्तरे जो तो आपापल्या परीने शोधत असतो. आम्हां श्रद्धावानांसाठी सद्‌गुरु बापुंनी यासंबंधी सुन्दर सहजसोपे मार्गदर्शन केले आहे. या अनन्तकोटी ब्रह्माण्डांचा कारभार स्वैर अनियन्त्रितपणे चालत नसून या सर्वांवर विश्वनिर्मात्या परमेश्वराचे म्हणजेच दत्तगुरुंचे नियन्त्रण असते. परमेश्वराच्या नियमांनुसारच विश्व चालत असते.

कुणी परमेश्वराला मानो अथवा न मानो, पण त्याचे नियम प्रत्येकावर समानपणे लागू असतातच. परमेश्वर स्वयमेव स्वतन्त्र कर्ता असून तो पूर्ण न्यायी आणि तेवढाच दयाळूही आहे. परमेश्वराला जेव्हा विश्व निर्माण करण्याची इच्छा होते, तेव्हा त्याच्या स्पन्दशक्तिच्या म्हणजेच आदिमाता गायत्री चण्डिकेच्या रूपात तो सक्रिय होतो.



परमेश्वराचेच सक्रिय स्वरूप म्हणजे परमेश्वरी अर्थात्‌आदिमाता चण्डिका.

ही आदिमाता चण्डिकाच तिच्या कुलासह म्हणजेच परिवारासह या विश्वाचा कारभार चालविते. विश्वाच्या केन्द्रस्थानी सुधासिन्धु म्हणजेच अमृताचा सागर आहे. या सुधासिन्धुच्या मधोमध कल्पवृक्षांच्या वाटिकेने व्यापलेले मणिद्वीप आहे. तेथे कदम्बतरुंचे उपवन आहे आणि त्यात चिन्तामणिंद्वारे निर्मिलेल्या महालात आदिमाता चण्डिका तिच्या परिवारासह राहते. या सिद्धान्ताचा रूपकात्मक बोध अधिक महत्त्वाचा आहे आणि सद्‌गुरुच हा बोध करवू शकतात.

आदिमाता चण्डिकेसह तिचा ज्येष्ठ पुत्र श्रीगुरु दत्तात्रेय, त्याचेच प्रतिरूप असणारा हनुमन्त, चण्डिकेचा द्वितीय पुत्र किरातरुद्र, किरातरुद्राची पत्नी शिवगंगागौरी, चण्डिकेचा कनिष्ठ पुत्र देवीसिंह परमात्मा (परमात्म्याची शक्ति आह्लादिनी आणि परमात्म्याचा सहचर आदिशेष यांसह) हे सर्वजण राहतात.

प्रत्येक विश्वघटकाची निर्मिती चण्डिकाकुलातूनच होते, लयही चण्डिकाकुलातच होतो. निर्मिती व लय ह्यांमधील स्थिति व गति घडवून आणणारे, विश्वाला संचालित व अनुशासित करणारेही चण्डिकाकुलच आहे. प्रत्येक विश्वघटक चण्डिकाकुलाच्या अधिकारक्षेत्रातच असतो.

प्रत्येक मानवाची प्रार्थना येऊन पोहोचते, ती या चण्डिकाकुलाकडेच आणि त्या त्या मानवाच्या भक्तीनुसार त्या प्रार्थनेला प्रतिसाद मिळतो, तोदेखील चण्डिकाकुलाकडूनच. चण्डिकाकुल हे विश्वाचे सरकारच आहे.



विश्व-उत्पत्ति-प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी फटाक्याचे उदाहरण घेऊया. साधा फटाका लावला तरी आपण काय अनुभवतो?  फटाका फुटतो तेव्हा प्रथम दिसतो "प्रकाश', नंतर फटाक्याच्या ठिकाणी "अग्नि' दिसतो आणि नंतर "ध्वनि' म्हणजे आवाजही ऐकू येतो.

विश्वाच्या उत्पत्तिच्या वेळेस ती स्पंदशक्ति आदिमाता प्रसवते म्हणजेच तिच्यातून तीन तत्त्वे निर्माण करते. आता विचार करा, साध्या फटाक्यामध्ये एवढी उर्जा असते, तर मग त्या आद्य स्पन्दशक्तितून जेव्हा आद्य निर्मिती करणारा प्र-स्पन्द म्हणजेच पहिले प्रचंड विस्फुरण, महाविस्फोट झाला तेव्हा किती समर्थ तत्त्वांचा जन्म झाला असेल!

"मातृवात्सल्यविन्दानम्‌'मध्ये या महाविस्फोटाबद्दल आपण वाचलेच आहे.

ज्याप्रमाणे फटाक्याच्या स्फोटातून प्रकाश, अग्नि आणि ध्वनि या तीन तत्त्वांचा जन्म झाला; त्याप्रमाणे विश्वोत्पत्तिसमयी झालेल्या या महाविस्फोटातून तीन तत्त्वांचा जन्म झाला-

1. शुभ्र व शुभ प्रकाश म्हणजे दिगंबर-दत्तात्रेय,

2. विश्वातील मूळ अग्नितत्त्व म्हणजेच कि रातरुद्र,

3. विश्वातील प्रथम स्पंद, आद्य ध्वनि म्हणजेच प्रणव अर्थात्‌परमात्मा.

आदिमाता गायत्री चण्डिकेने विश्वात सर्वप्रथम या तीन तत्त्वांना जन्म दिला, म्हणून या तिघांना आदिमातेचे तीन पुत्र म्हटले आहे. फटाक्यातील शक्तितून ज्याप्रमाणे प्रकाश, अग्नि व ध्वनि ही तीनच तत्त्वे निर्माण झाली, त्याप्रमाणेच विश्वाच्या आद्य महाविस्फोटातूनही चण्डिकेचे हे तीन पुत्रच निर्माण झाले. हे तिघेही आदिमातेचेच पुत्र असले, तरी तिघांची कार्ये वेगळी आहेत आणि ती त्यांना आदिमातेनेच नेमून दिलेली आहेत.

प्रकाश आणि विकास अन्योन्य आहेत, त्यांना एकमेकांपासून वेगळे काढताच येऊ शकत नाही. प्रकाशच विकास करवणारा आहे. लौकिक दृष्ट्या पाहिले तर साध्या रोपाचा विकासही प्रकाशाशिवाय होऊ शकत नाही आणि विकासशक्तिचा अधिष्ठाता आहे- महाप्राण हनुमन्त. त्यामुळे महाप्राण हनुमन्त हा शुभ्र व शुभ प्रकाश स्वरूप असणाऱ्या दिगंबर-दत्तात्रेयाचेच प्रतिरूप मानला गेला आहे.

अग्नितत्त्वाचे कार्य आहे- सन्तुलन राखणे. बाह्य आणि अन्त:सृष्टीचे सन्तुलन उचित बिन्दुवर सांभाळणे हे किरातरुद्र आणि शिवगंगागौरी यांचे महत्त्वाचे कार्य आहे. पावित्र्याला स्तंभ म्हणजेच आधार देणे, उचिताला प्रेरणा देणे आणि अनुचिताचे स्तंभन करणे हे कार्य श्रद्धावानांसाठी श्रीशिवगंगागौरी सदैव करत असते.

मानवाचे मन हे एक जंगल आहे. अहंकार, षड्‌रिपु आदि अनेक हिंस्र श्वापदे म्हणजेच दुर्वृत्ती त्यात वावरत असतात. त्यांचा सामना करताना मानवाची कुवत तोकडी पडते. दुष्प्रारब्धाशी लढणे तर सामान्य मानवाला अशक्यच वाटते. पण तरीही प्रत्येकाला त्याचे स्वत:चे युद्ध स्वत:च लढायचे असते.

मानव जेव्हा सद्‌गुरुतत्त्वाची (परमात्म्याची) भक्ती करू लागतो, तेव्हा त्याला क्षणिक मोहांवर विजय मिळविण्याचे सामर्थ्य परमात्म्याकडून प्रदान केले जाते. यातूनच या अरण्यात पर्वतशिखरांची निर्मिती होते. त्याचबरोबर परमात्म्याच्या श्रद्धावानांसाठी किरातरुद्र सक्रिय होतो आणि या मनोरूपी जंगलात पर्वतशिखरांच्या अग्रावर राहतो.

हिंस्र श्वापदांची शिकार हा त्याचा छंद आहे आणि श्रद्धावानांना अभय देणे ही त्याची सहज लीला आहे. या जंगलातील सर्व श्वापदांचा म्हणजेच दुर्वृत्तींचा नाश किरातरुद्र करतो आणि श्रद्धावानाचा विकास घडवून आणतो.

प्रत्येक मानवास त्याचा समग्र विकास साधण्यासाठी चिन्तन, शोध आणि अभ्यास यांची गरज असते. या तीनही तत्त्वांचा समतोल साधण्याचे सामर्थ्य श्रद्धावानांना चण्डिकाकुलाकडून सहजपणे प्राप्त होत असते. त्याचबरोबर दुष्प्रारब्धाचा, प्रारब्धभोगांचा विनाशही चण्डिकाकुलच करत असते. या चण्डिकाकुलाचे चरण जिथे आहेत, तोच भर्गलोक, तेच "श्रीगुरुक्षेत्रम्‌'.

तरल स्वरूपात जो भर्गलोक, तोच सूक्ष्म स्वरूपात नामाकाश आणि तोच स्थूल स्वरूपात श्रीगुरुक्षेत्रम्‌. श्रीगुरुक्षेत्रम्‌मध्ये चण्डिकाकुल सदैव सक्रिय आहेच कारण तेच त्यांचे निवासस्थान आहे. श्रीगुरुक्षेत्रम्‌ला शरण असलेल्या श्रद्धावानाला कधीही कुरुक्षेत्रावरील महाभारताचे भोग भोगावे लागत नाहीत. त्यामुळे श्रीगुरुक्षेत्रम्‌ला शरण जाणे हेच आमच्यासाठी श्रेयस्कर आहे.

अशा या चण्डिकाकुलाचा प्रतिनिधि आहे, परमात्मा म्हणजेच देवीसिंह, ज्याला महाविष्णु, परमशिव, प्रजापतिब्रह्मा म्हटले जाते. चण्डिकाकुलाची उपासना कशी करायची याचे मार्गदर्शन करणारा, श्रद्धावानांना क्षमा मिळवून देणारा, आमच्या चुका सुधारण्यास हात देणारा, आम्हाला कधीही दगा न देणारा, आमच्या हितासाठी निरपेक्ष प्रेमाने झटणारा, आमचा खरा मित्र! त्याचा हात डोक्यावर असल्याशिवाय चण्डिकाकुलाची भक्ती करताच येऊ शकत नाही. हा परमात्माच या चण्डिकाकुलाशी आमची नाळ पुन्हा जुळवून देतो.

सद्‌गुरुच आमच्या जीवनात गुरुक्षेत्र निर्माण करतो. सद्‌गुरुच आमच्या जीवनास चण्डिकाकुलाच्या अधिष्ठानाने विकसित करतो. सद्‌गुरुच आमच्या जीवनातील सर्व प्रकारच्या अनुचिततेचा, आमच्या दुष्प्रारब्धाचा लय करतो. लाभेवीण प्रेमाने श्रद्धावानाची जबाबदारी स्वशिरी घेऊन अवघाचि संसार आनन्दाचा करणाऱ्या सद्‌गुरुला म्हणूनच पुढील श्लोकाने गुरुगीतेत वन्दिले आहे-

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः।

गुरुरेव परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः।।

 

अंबज्ञोऽस्मि ।

  ।। हरि: ॐ ।।

 

Wednesday 4 June 2014

आयुर्वेदस्वर्धुनि:-005 -अथ पंचभूतसिध्दान्त-मूलक-शारीर-विज्ञानम् भाग-04- Algorithm of Pancha Mahabhootas (Post ih Hindi)

।। हरि: ॐ ।।
आयुर्वेदस्वर्धुनि:-005

04-06-2014


अथ पंचभूतसिध्दान्त-मूलक-शारीर-विज्ञानम्

भाग-04


 नाभि


हम इस श्‍लोक का अध्ययन कर रहे हैं-
नाभिस्थ: प्राणपवन: स्पृष्ट्वा हृत्कमलान्तरम् ।
   कण्ठाद्बहिर्विनिर्याति पातुं विष्णुपदामृतम् ॥
   पीत्वा चाम्बरपीयूषं पुनरायाति वेगत: ।
   प्रीणयन्देहमखिलं जीवयञ्जठरानलम् ॥ 
- शार्ङ्गधरसंहिता खंड 1/5/47/49


‘नाभिस्थ:’- यहाँ पर ‘नाभि’ इस शब्द का अर्थ केवल शारीर बाह्यदर्शी ‘नाभि’ (Umbilicus) यह अर्थ न लेते हुए ‘केन्द्रमूलक’ दृष्टिकोण से ‘मध्य अन्नपचन संस्थान, अग्न्याशय और यकृत्’ यह लेना चाहिए यह मेरा मत है । ‘नाभि’  शब्द से आचार्य को ‘मध्य’ यही अर्थ अपेक्षित है और खास कर ‘मध्य अन्नपचन संस्थान, अग्न्याशय और यकृत’ यह अर्थ अपेक्षित है। इस बात को अब सविस्तार रूप से जानते हैं।


नाभिस्तनान्तरं जन्तोरामाशय इति स्मृत: ।
  अशितं खादितं पीतं लीढं चात्र विपच्यते ॥
  आमाशयगत: पाकमाहार: प्राप्य केवलम् ।
  पक्व: सर्वाशयं पश्चात् धमनीभि: प्रपद्यते ॥
      - च.वि. 2/17, 18 (त्रिविधकुक्षीय विमान)


अग्न्यधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणात् ग्रहणी मता ।
नाभेरुपरि सा ह्यग्निबलोपस्तंभबृंहिता ॥   
-च.चि. 15/57


तस्यान्तरेण नाभेस्तु ज्योति:स्थानं ध्रुवं स्मृतम् ।
   तदाधमति वातस्तु देहस्तेनास्य वर्धते ॥
   ऊष्मणा सहितश्चापि दारयत्यस्य मारुत: ।
   ऊर्ध्वं तिर्यगधस्ताच्च स्रोतांस्यपि यथा तथा ॥
- सु.शा. 4/58, 59 गर्भव्याकरण शारीर


पक्वामाशययोर्मध्ये सिराप्रभवा नाभिर्नाम, तत्रापि सद्यो मरणम् ॥
- सु.शा. 6


       ‘नाभि’  शब्द से केवल ‘बाह्यनाभि’ इतना ही सीमित अर्थ नहीं लेना चाहिए। ‘नह् बन्धने’ इस धातु से व्युत्पन्न ‘नाभि’ का अर्थ है- बंधी हुई, लपेटी हुई रचना।इस अर्थ की दृष्टि से नाभि का अर्थ अनेक प्रकार से निकाला जा सकता है। नाभि यह शब्द ‘लघ्वन्त्र’ (लघु-अन्त्र) (छोटी आंत) (small intestine) के लिए प्रयुक्त किया जा सकता है और वास्तव में पचनोत्तर ‘रसधातु’ लघ्वन्त्र से ही यकृत् (Liver) की ओर ही जाती है ।

       सुश्रुताचार्य ने गर्भव्याकरण-शारीर अध्याय में कहा है- ‘गर्भ की नाभि में ज्योति:स्थान होता है, जिसे वायु प्रेरित करता है, जिससे गर्भ का शरीर बढता है । उष्मा के साथ वायु गर्भ के ऊर्ध्व, अध: और तिर्यक् स्रोतसों को खोलकर उनकी भी यथोचित वृध्दि करता है । गर्भ में वर्णित ऊपरिनिर्दिष्ट सभी कार्य यकृत् को ही करने पडते हैं । गर्भनाभिनाडी भी यकृत से ही संबंधित होती है ।

       ‘यं संयमं करोति तद् यकृत्’’ यह यकृत् (य-कृत्) की व्युत्पत्ति बतायी गयी है । ‘संयम’ का अर्थ क्या है? ‘यम् उपरमे’ धातु को ‘सम्’ यह उपसर्ग लगता है, जिससे कि  इसका अर्थ होता है- नियंत्रण रखना, सुव्यवस्था रखना । गर्भ में रसरक्त-संवहन आदि सभी क्रियाओं का नियमन करनेवाला अवयव इस अर्थ में आचार्य ने इसे ‘यकृत्’ कहकर सम्बोधित किया है और इसके नाम में ही इस अवयव का कार्य प्रतिपादित किया है। नाभि का यह शब्दार्थ महज़ ‘यकृत्’ इस अवयव की तर’ ही निर्देश नहीं करता, बल्कि गर्भ-रसरक्तसंवाहक, नियामक, नियन्त्रक ऐसे सिरा-धमनी में होने वाले कार्य के कर्ता  रहनेवाले यकृत् की तरफ़ इशारा करता है। प्रत्यक्ष शरीर में भी अन्त्र से आनेवाली रसवाहिनियों के द्वारा रसधातु यकृत् में ही जाता है और वहाँ से वह हृदय में जाता है ।

        ज्योति:स्थान- अग्निस्थान इस दृष्टि से नाभि का अर्थ ‘अग्न्याशय’ (पँक्रिअ‍ॅज) यह भी किया जा सकता है । अग्न्याशय से ‘अन्नपाचक शर्करा रस’ (इन्सुलीन) और ‘अग्न्याशय रस’ (पँक्रिअ‍ॅटिक ज्यूस) ऐसे दो रस स्रवित होते है । अत: ‘नाभि’ का अर्थ अग्न्याशय भी लगाया जा सकता है ।

        महाप्राचीरा पेशी (Diaphram) यह उर:-उदर-अवकाश के मध्य में स्थित होने से ‘मध्य’ इस अर्थ से ‘नाभि’ कहकर उसका भी ग्रहण करना चाहिए, ऐसा भी मुझे लगता है । विशेषत:, यहाँ पर शार्ङ्गधर आचार्य ने महाप्राचीरा पेशी की श्‍वासक्रिया के समय हो रही ऊर्ध्व-अध: गति देखकर ही ‘नाभिस्थ’ यह पद प्रयुक्त किया होगा ।
साथ ही एक प्रमुख कारण यह है कि हिक्का की संप्राप्ति में, ‘नाभिप्रवृत्ता या हिक्का घोरा गम्भीरनादिनी - सु. उ. 50’ ऐसा कहा है और महाप्राचीरा पेशी ही हिक्का उत्पत्ति में प्रमुख कारण है । 
          उपरोक्त विवरण की आवश्यकता सिर्फ इसलिए है क्योंकि-
                 ‘प्रदक्षिणावर्त सोत्संगा च नाभि:’-
                ‘अन्तोन्नतत्वेन मध्यनिम्ना गम्भीरे इत्यर्थ:’
यह कविराज गंगाधर आचार्य का मत है और अत एव ‘नाभिस्थ: प्राणपवन:...’ इस श्‍लोक में सिर्फ बाह्य नाभि को ही ‘नाभि’ न मानते हुए ‘नाभिस्थ:’ इस पद से नाभिपरिसरीय रचनाओं का यानी आमाशय अन्तिम भाग, ग्रहणी, अन्त्र, यकृत्, प्रतिहारिणी सिरा (पोर्टल व्हेन), अग्न्याशय, मध्यप्राचीरा इन सभी का समावेश नाभि इस शब्द में करना चाहिए, मध्य अन्नपाचन संस्थान का समावेश कराना चाहिए, जिससे इस श्‍लोक का अर्थ भी बडी आसानी से समझ में आ जाता है ।
‘नाभि’ शब्द से इतना व्यापक अर्थ ही आचार्य को अभिप्रेत है, क्योंकि ‘देह-मध्य’ यही ‘नाभि’ पद प्रयोजन की गंभीरता है । और नाभि का ऊपर दिया हुआ अर्थ ध्यान में लिया जाये, तो प्रत्यक्ष शारीरविज्ञान की दृष्टि से भी वह सही लगता है । 
‘नह् बन्धने’ धातु का एक अर्थ है- ‘लपेटना’। इस अर्थ को लेते हुए लपेट कर रखी हुई रचना को भी ह’ ‘नाभि’ कह सकते हैं । जैसे पुराने समय में रेशम की पतली सारी को दियासलाई की डिबिया में लपेटकर रखा जाता है। आज भी कहीं पर इस तरह की साडियाँ बनायी जाती हैं।
सारांश, छोटी सी जगह में किसी व्यापक क्षेत्रवाली वस्तु को जब लपेटकर रखा जाता है, तब उसे नाभि कहा जा सकता है। मस्तिष्क (ब्रेन) की रचना को देखे तो जैसे किसी वस्त्र को एक के उपर एक करके अनेक परतों  में लपेटकर रखा गया हो, ऐसा प्रतीत होता है । इसीलिए मस्तिष्क को भी नाभि कह सकते हैं ।
इस श्‍लोक में ‘नाभि’ इस शब्द से लघ्वन्त्र (small intestine) और मस्तिष्क (Brain) ये दोनों अर्थ ग्रहण करने चाहिए। जो रस-रक्त-वायु हृदय में आते हैं, वे Inferior Vena cava & Superior Vena cava इन दोनों के द्वारा हृदय में आते हैं और इसीलिए अब इस श्‍लोक का अर्थ इस तरह होगा- अन्त्र एवं मस्तिष्क दोनों से हृदय की तरफ प्राण रसरक्त को अपने साथ लेकर आता है यानी नाभिस्थ प्राणपवन हृदय में आता है। अब हम प्राणपवन इस शब्द के बारे में जानकारी प्राप्त करते हैं।



अंबज्ञोऽस्मि ।

।। हरि: ॐ ।।

Sunday 1 June 2014

करुणात्रिपदी KarunaTripadi (Post in Marathi)

।। हरि: ॐ ।।

०१-०६-२०१४



करुणात्रिपदीच्या पहिल्या पदाचा अभ्यास-  https://ambajnosmi.blogspot.in/2017/08/blog-post.html

 




करुणात्रिपदीच्या दुसर्‍या पदाचा अभ्यास- 

Part 1 - ambajnosmi.blogspot.in/2017/12/blog-post.html 

Part 2 - http://ambajnosmi.blogspot.in/2017/12/blog-post_22.html  




करुणात्रिपदीच्या तिसर्‍या पदाचा अभ्यास -